Doprawdy? blog

Jechałam autobusem z sześcioletnią dziewczynką. Naprzeciw nas usiadł zakonnik w białym habicie. Dziecko zainteresowało się, i odsłaniając swój szczerbaty uśmiech, wypaliło na cały głos: "Jesteś księdzem? A po co? A co robisz"?

No właśnie...Po co? I co takiego robisz?    

Kilkuletnie dzieci z rozbrajającą szczerością potrafią komentować otaczającą rzeczywistość. Często zadają pytania, które okazują się bardzo trudne, nawet dla dorosłych. Do takich pytań należą te o Boga i świat duchowy.

To, w jaki sposób będziemy o tym rozmawiać z dziećmi, zależy od naszego podejścia do Boga i religii.  Rodzce żyjący w osobistej relacji z Bogiem będą rozmawiać inaczej niż niewierzący. Ci, zgodnie ze swoim światopoglądem, przekażą wiedzę o religii, lub różnych religiach, jako ważnym elemencie współczesnej kultury. Te dwa bardzo ważne sposoby komunikacji wymagają innej wrażliwości oraz użycia innego języka, dostosowanego do wieku dziecka. Pięciolatek, gdy zaczniesz mówić zbyt trudnym językiem, będzie się nudzić i raczej poprosi o włączenie ulubionej bajki. Nastolatek poczuje się zażenowany i lekceważony, gdy rodzic zacznie mówić o "bozi" i aniołkach. W obu przypadkach nie jest łatwo mówić do dzieci tak, aby słuchały- jednak może w tym pomóc uporządkowanie myśli. A także, gdy dorosły wie, jaki cel chce osiągnąć przez tę rozmowę.

   W tym krótkim tekście skupię się na tym, jak rozmawiać o moim Bogu- Jezusie. Oraz na tym, jak rozmawiać, gdy rodzice nie wierzą w Boga- ponieważ nie da się tego tematu unikać wiecznie. Pomijam inne religie, ale nie z powodu lekceważenia takich rodziców i dzieci. Po prostu nie mam o takim rodzaju duchowości wiedzy, wystarczajacej na tyle, aby się wypowiadać. A z zasady nie piszę o czymś, na czym się nie znam. Wiem jednak, że niewłaściwy sposób mówienia może wyrządzić dziecku szkodę, oraz zburzyć zaufanie w rodzinie.

Pozwólcie dzieciom przychodzić do Mnie (Mk 10,13-16)

Uczniowie, którzy chodzili z Jezusem, oburzali się, gdy przychodziły do Niego dzieci, dlatego "strofowali je". (Ewangelia Łukasza 18, 15-17 przedstawia dorosłych którzy przynosili Jezusowi niemowlęta; rodzice ci byli strofowani przez uczniów). Dla ówczesnych apostołów, przyjście dzieci do Nauczyciela takiej rangi było głupstwem, stratą czasu. Jednak Marek podaje, że "Jezus oburzył się" postawą uczniów i surowo zabronił im takiego zachowania. Przedstawił im dziecko jako kogoś, od kogo mają uczyć się wiary- ponieważ "Kto nie przyjmie królestwa Bożego jak dziecko, ten nie wejdzie do niego".

Czy jako dziecko zdarzało Ci się słyszeć od dorosłych stwierdzenia typu " Tylko grzeczne dzieci idą do nieba"; "Komunia święta jest dla grzecznych dzieci?

Jezus nie powiedział "Pozwólcie dzieciom przychodzić do mnie- ale tylko tym, które są grzeczne, nie płaczą, nie wrzeszczą, zawsze mają dobre oceny i są posłuszne". (Biblia mówi o posłuszeństwie dzieci wobec rodziców, ale to ma zupełnie inną wymowę; musimy też wziąć pod uwagę mentalność tamtych czasów).  Dla Niego wszystkie dzieci są kochane. Łaska Boża nie jest "za grzeczność", ani za żadne dobre uczynki. Jest nam dana za darmo.  Rodzice kochają swoje dzieci niezależnie od tego, czy są grzeczne, czy nie. Jeśli dzieci sobie z czymś nie radzą, mądrzy rodzice starają się korygować ich błędy przez swoje doświadczenie, wydawanie mądrych poleceń, stawianie na drodze autorytetów. Tak samo Bóg, zostawił nam swoje Słowo, aby było dla nas pomocą, gdy sobie nie radzimy.  Nie ma ludzi "idealnie grzecznych".Bóg nigdy nie odmówi nam swojej łaski, chyba, że sami się jej wyprzemy. Nauczanie, że Bóg kocha "grzeczne dzieci" (tylko), jest nie tylko sprzeczne z Ewangelią. Może to zaszczepić w dziecku myślenie, że muszę "coś robić"- dobre uczynki, aby być kochanym, podobać się Bogu. To zaś może prowadzić do zachowań, jakie kojarzymy z neurotyczną, niezdrową religijnością u dorosłych. Kształtowanie w dzieciach dobrych manier, zachęcanie do dobrych czynów jest ważne. Dzięki temu dziecko zdobywa przyjaciół, uczy się empatii. Ale nie jest warunkiem Bożej miłości. My nie jesteśmy Jemu w stanie nic dać, poza szczerą miłością. Miłością, która wyraża się w szukaniu żywej relacji z Jezusem. 

....Ale jak to zrobić? Łatwo powiedzieć "miej relację z Bogiem"; Przecież odmawiamy codziennie pacierz... To mam robić coś jeszcze?

Można zadać sobie pytanie: A co zmienia w mom życiu, w życiu mojej rodziny, odmawianie pacierza? Czy przez to, że od kilku lat przed snem odmawiam jeden i ten sam tekst, jak zaklęcie, coś się zmieniło? Czy dzięki temu moje relacje z Bogiem i ludźmi są lepsze? Niewiele?

I słusznie. Bo droga do relacji z Bogiem nie wiedzie przez "odmawianie czegoś", ale przez żywą, spontaniczną modlitwę. Warto więc znaleźć taki czas, gdy można odłożyć smartfon, wyłączyć telewizor,i spotkać się z bliskimi na wspólnej modlitwie. Czy potraficie szczerze dziękować, uwielbiać, prosić...swoimi własnymi słowami? Czy Ty, mężu, żono, potrafisz modlić się o to, co Cię naprawdę dotyka, przy swoim współmałżonku? Czy w ogóle potrafisz o tym mówić? Jeśli nie potrafisz...Szanse, że dziecko przyjdzie z tym pierwsze do Ciebie, są marne. Czy zastanawiałeś/ aś się kiedyś, co czuje Bóg, gdy słyszy modlitwę zapłakanego czterolatka o uzdrowienie ukochanej rybki z akwarium, albo prośbę o to, żeby mama przestała płakać tak często? Taka modlitwa porusza serce Boga dużo bardziej, niż wyklepane "zdrowaś Mario". Ten czas nie jest czasem straconym, bo mówiąc o tym, co was naprawdę porusza, budujecie nie tylko relację z Bogiem, lecz także ze sobą nawzajem. 

Jak będziemy tylko "tak sobie gadać", to w końcu zapomni "normalnych" modlitw; nie dopuszczą go/ jej do Komunii.

Komunia lub każdy inny sakrament, bez żywej relacji z Bogiem, jest tylko zewnętrznym znakiem. Drogie prezenty, piękny, słodki tort, można dawać z innej okazji, na przykład urodzin. Nie lubimy wystawnej, ale płytkiej religijności. Więc kogo chcemy oszukać? Boga? Jeśli Wasze życie duchowe nie jest tylko "niedzielne", nie ma szans, żeby dziecko zapomniało tekstów modlitw. A nawet jesli zapomni, to kiedyś sobie przypomni i do tego wróci. Najważniejsza jest jego naturalna ciekawość Boga, chęć poznawania Go. Wielu rodzicom i katechetom przez zmuszanie, naciskanie na "odklepywanie" długich i monotonnych modlitw, straszenie, udało się złamać dziecięcą wrazliwość i otwartość na poznawanie Boga. Została zastąpiona niezdrowym skrupulanctwem i lękliwą religijnością. Czy tego chcesz?

Straszenie księdzem, świętym Mikołajem, piekłem

"Mikołaj wszystko widzi! Jak będziesz dalej niegrzeczny, nie dostaniesz prezentu".

"Bóg patrzy na ciebie! Jak będziesz niegrzeczny pójdziesz do piekła"!

I tak dalej...

Przerażające.

Czy chciał/a byś żyć w świecie, w którym "Wielki Brat" patrzy 24 godzny na dobę, i za każde potknięcie się wymierza tłustego kopa w tyłek? Myślę, że znam odpwiedź na pytanie :) Więc nie warto tego samego fundować dziecku...

W takim razie jak mówić o grzechu? Mówić prawdę. O tym, że grzech jest zranieniem najbliższego Przyjaciela, jednak ten Przyjaciel przebacza zawsze, ilekroć do Niego przyjdziemy. Jeśli czegoś nie wiesz, lepiej powiedzieć "nie wiem, ale sprawdzę", niż wmyślać. Dziecko szybko wyczuje fałsz.

Jesteśmy niewierzący. Nas ten temat nie obchodzi.

Nawet jeśli tak jest, przyjdzie czas, że Twoje dziecko zacznie pytać. W klasie są różne dzieci, wszystkie razem stanowią społeczność na kilka lat. Warto pomóc im zrozumieć się nawzajem.

Z jakiegoś powodu jesteście niewierzący. Utracona wiara, opresyjne religijne wychowanie w rodzinnym domu, to, że nigdy nie czuliście bliskości Boga, nie czuliście takiej potrzeby... Warto mówić najprościej jak się da. "Niektórzy ludzie wierzą w Boga, ale my nie, ponieważ..." Taka rozmowa też jest wartościowa, pokazuje dziecku, jak myślisz, jakie wartości są dla Ciebie ważne. I w ogóle jest bardzo dobrym podbudowaniem do rozmowy o wartościach. Uciekanie od tematu, ucinanie rozmowy w rodzaju "religia to głupoty", spowoduje, że dziecko zacznie szukać odpowiedzi u innych ludzi. Pokazywanie, dlaczego wybieracie taką a nie inną filozofię, dlaczego jest Wam bliski taki a nie inny światopogląd, to jeden krok bliżej do zbudowania w rodzinie relacji opartych na szczerości.

...A przede wszystkim luz :)  Ten kto się spina nie sprawia wrażenia mądrzejszego.

Jakiekolwiek wartości są dla Was ważne, jakiegokolwiek wyznania jesteście, lub jeśli nie jesteście żadnego... Czy podejmujecie z dziećmi rozmowę na tematy Boga, duchowości, religii, wartości moralnych? Czy macie jakieś metody, jak zainteresować dziecko? Podzielcie się.

Gdzie On jest, kiedy dzieci są molestowane, krzywdzone, cierpią niewinni ludzie...

Gdzie jest wtedy Bóg?

Poszukujący, którzy nie wykluczają istnienia Boga, wpadają w zakłopotanie...Bo może to wszystko to kłamstwo, przecież kochający ojciec nie pozwoliłby na to, żeby jego dzieci dotknęło niezawinione cierpienie. Ateiści zaś pukają się w czoło- przecież religia to opium dla mas...

Nie ma nic poza tym, co zastajemy tu; Żyj najlepiej jak możesz żyć, bo później tylko nicość. Smutne, lecz prawdziwe.

Są jeszcze ci, którzy z całą pewnością twierdzą, że znają odpowiedź na to trudne pytanie. Zawsze gotowi do obrony nadziei, która ich wypełnia. Jedni patrzą w ich stronę z zazdrością, inni są sceptyczni.

Kilka lat temu to pytanie było dla mnie tak samo trudne. Dopóki nie poznałam Jego, i wówczas zrozumiałam, że odpowiedzi bywają czasem bardzo proste.

Wyobraź sobie, że przypadkowo pojawiasz się na środku wielkiej wody. Nic nie wiesz o miejscu, w którym się znajdujesz. Przecierasz oczy, budząc się na samym środku ogromnego oceanu...Dookoła tylko woda, i tak mija wiele dni. Przypadkowo znajdujesz mapę, z której wynika, że już niebawem zobaczysz ląd. Jednak przytłoczony bezkresem wód, nie wierzysz, że kiedykolwiek postawisz jeszcze stopę na suchej ziemi. Jednak wkrótce widzisz zarys ziemi, i dobijasz do lądu. Nie ma tam nic, oprócz dziwnej roślinności i zwierząt. Nie wiesz, czy cokolwiek z tego nadaje się do jedzenia. Wkrótce spotykasz tubylców. Nie znasz ani ich języka, ani obyczajów. Jesteś obcy. Jednak z upływem czasu, żyjąc wśród mieszkańców wyspy, zaczynasz poznawać poszczególne słowa; Wiesz już, kto jest kim; Wiesz, co się nadaje do jedzenia, a czego należy unikać. Z biegiem czasu zaczynasz poznawać też kulturę i historię mieszkańców wyspy. Po wielu latach orientujesz się już w bardziej złożynych strukturach i zasadach, jakie rządzą nowym światem, w którym zamieszkałeś.

Tak też jest w relacji z Bogiem- potrzeba czasu i chęci wejścia w relację z Nim, aby zrozumieć pewne prawa, które rządzą sferą duchową. Bez tego jest się tylko obcym, który patrzy na jakieś gesty, słowa i obrzędy, nie rozumiejąc nic. Obcym, który widzi wielką wodę i chaos, który nigdy się nie skończy.

Gdy jesteś w relacji z kimś, kogo kochasz, to wiesz, gdzie lubi bywać, a gdzie napewno się nie pojawi.

Myślę, że wiem, gdzie jest Bóg, gdy dzieci są molestowane i krzywdzone. 

Wyraźnie mówi, może nawet krzyczy do dorosłych- do ludzi, w których rękach złożona jest pewna władza i odpowiedzialność. Że mamy stawać w obronie słabszych, opiekować się tymi, którzy sami nie są w stanie poprosić o pomoc.

Wielu mówi o nadstawianiu drugiego policzka...

Jednak wielu zapomina też o tym, że MAMY PRZECIWSTAWIAĆ SIĘ ZŁU. Z całej siły. Takie jest zadanie człowieka.

Tak więc odwracam pytanie: Gdzie jest człowiek, gdy dzieci są molestowane, krzywdzone, gdy cierpią niewinni? Człowiek, który jest świadomy, że jego decyzje, słowa, przekonania, mają wpływ na innych. Na dzieci, na słabszych. Gdzie jest człowiek, gdy Bóg do niego mówi: Teraz jest czas, abyś przeciwstawił się złu?!

Ostatnio tak często mówi się o krzywdzeniu dzieci...I słusznie. Choć niektórzy wolą uważać, że temat molestowania dzieci, nie tylko w kościele, nie istnieje. Czasem padają pytania o to, co sprawia, że jedna osoba funduje drugiej, zwykle słabszej, traumę na całe życie?

Decyzja o skrzywdzeniu kogoś to zawsze konkretna decyzja i odpowiedzialność poszczególnej osoby, ale...

Zauważyłam, że społeczeństwo przygotowało solidny grunt pod molestowanie i krzywdzenie dzieci, a także słabszych w ogóle. I w całej dyskusji na ten temat nie odnotowałam, aby ktoś patrzył z tej perspektywy.

Molestuje ten, kto jest na silniejszej pozycji. Nie słyszałam jeszcze, żeby siedmioletni ministrant molestował księdza, kilkuletni uczeń nauczyciela, a kasjerka z supermarketu- prezesa. Ponieważ takie zachowania wiążą się z poczuciem władzy. Nadużywam władzy, bo mogę. Nawet, gdy ktoś zauważy, przecież nic nie powie.

W naszym społeczeństwie dziecko jest niestety wciąż postrzegane, jako "własność" rodziców...Choć kwitną różne idee podkreślające podmiotowość dzieci, wciąż zadziwia mnie, jak wielu dorosłych popiera kary fizyczne. I niestety nie mam na myśli "tylko" klapsa.

Jeśli uznajemy, że można dziecko tak po prostu uderzyć, dlaczego dziwimy się, że ktoś inny posunął się jeszcze dalej????

Bardzo boli mnie to, że istnieją "autorytety", w tym księża, którzy publicznie popierają takie "metody". Kilka miesięcy temu byłam świadkiem takiej sytuacji...Nagłośniłam tę sprawę. Temat był jednak tak mało chwytliwy, że zainteresowało się nim zaledwie kilka osób. Niestety nikt nie chciał wziąć udziału w akcji, której zadaniem było pokazanie księdzu, że w ten sposób pluje w twarz ofiarom domowej przemocy. Nie rozumiem dlaczego.

Film braci Sekielskich wzbudził ogromne emocje. Zastanawiam się, ile odwagi musieli w sobie znaleźć ludzie, którzy przed kamerą opowiedzieli o tak traumatycznych przeżyciach...

Znam ludzi, którzy nie chcieli oglądać. Rozumiem to, nie ma obowiązku oglądania czegokolwiek. Jednak zasmuca mnie bardzo inna reakcja.

Rozumiem, że widząc dokument wzbudzający bardzo silne emocje, można płakać, krzyczeć, niektórym nawet chciało się wymiotować. Ale nie rozumiem, jak można stwierdzić, że ten film da się oglądać tylko kilka minut, bo jest "zbyt ciężki"- mówię tu o reakcji dorosłych osób. Zrozumiałabym, gdyby w filmie były drastyczne sceny, których sama nie jestem w stanie oglądać. Jednak tam, choć padają bardzo trudne słowa, nie ma drastycznych scen przemocy.

Jako osoba, która doskonale wie, co znaczy być molestowanym, podczas gdy wszyscy dookoła milczą, obejrzałam cały film. Nie popłakałam się, nie zwymiotowałam...I żyję.

Przykro mi, ale taki jest świat, nie żyjemy w kryształowej kuli. Obok nas żyją różni ludzie. Kolega z pracy, twoja koleżanka ze studiów, ta osoba, która od kilku dni przychodzi do twojego kościoła...ONI TEŻ MOGĄ MIEĆ TAKIE PRZEŻYCIA. Nigdy nie wiemy, co przeżywa drugi człowiek.

Nasuwa mi się więc takie pytanie: Gdy taki człowiek przyjdzie porozmawiać ze mną, zwierzy mi się z takich przeżyć...To też mam słuchać go "tylko dziesięć minut, bo to za trudne"? A później rozpłakać się albo zwymiotować?

Czy kiedy zakryjemy oczy jak małe dziecko, sprawimy, że problemy magicznie znikną?

Dojrzałość to branie się z życiem za bary. Czasem można coś zrobić, aby zapobiec drastycznej sytuacji, a czasem...Tylko (albo aż) wysłuchać, zapewnić, że drugi człowiek ma wartość i godność, niezależnie, jak bardzo upokorzyli go ci, którzy uzurpują sobie prawo do nadużycia władzy.

Tak więc wracam do naszego pytania- gdzie był człowiek, gdy Bóg nakazywał mu sprzeciwić się złu w danej chwili?

Jeden stwierdził, że to nie jego sprawa, i nie będzie się wychylał, bo jeszcze oberwie w łeb...

Drugi zastanowił się: "A co ja z tego będę miał? Komuś nie pomogę, sam nic nie otrzymam, a jeszcze sobie zaszkodzę..."

Kolejny powiedział: "Ja sam w życiu nic za darmo nie dostałem...Niech sobie każdy radzi sam".

Jeszcze inny zaprzeczał, udawał że problemu nie ma, zakrywał oczy, aby nie widzieć...

Był też taki, któremu zrobiło się przykro, ale stwierdził, że jest zbyt delikatny i wrażliwy, a tak właściwie to boi się "takich" osób: zranionych, z depresją...

Jego przyjaciel powiedział, że "doskonale rozumie" ofiary nadużyć, i zaczął udzielać im rad, choć tak naprawdę nic nie rozumie...

A Bóg? 

Choć ma cierpliwość mówić o tym samym do ludzi tysiąc pięćset razy i więcej, jest bardzo smutny. Będzie szukał takich wariatów, którzy mają odwagę wyjść przed szereg i przeciwstawić się złu, nawet gdy to wiele kosztuje. Takich, co staną sami, przeciwko obrażającym ofiary przemocy i ich rodziny. I jest to kopanie się z koniem, walenie głową w mur, który rozbić jest bardzo trudno. Lecz jednak będą to robić, bo wiedzą, że jeśli chociaż jedna osoba zmieni swoje myślenie, to już dużo. Będzie szukał. Także wśród tych, którzy w Niego nie wierzą.

Wiesz o drugim człowieku tylko tyle, ile zechce on o sobie powiedzieć.

Jeśli jesteś wnikliwym obserwatorem, dużo wyczytasz 'między wierszami'. Jednak wielu ludzi nie zada sobie takiego trudu. Widząc kogoś, czyje zachowanie lub sposób bycia nie pasuje do szeroko pojętego "ogółu", łatwiej wyrazić płytką, szybką ocenę, niż zadać sobie trud zastanowienia się, co tak naprawdę leży pod zachowaniem określanym jako "inne". Przypięcie łatki "świra", "innego", "specyficznego", bezpiecznie oddziela nas od nieznanej rzeczywistości jego psychiki. Nieznanej i być może nieprzyjemnej, niekomfortowej. Bo jeszcze będzie trzeba się z czymś zmierzyć, coś przemyśleć, a wtedy....

W większości- poza niechlubnymi wyjątkami- współczujemy ludziom ciężko chorym. Specjalne organizacje wspomagają chorych na raka. Istnieją fundacje zbierające pieniądze na leczenie osób okaleczonych. To, w jakim stopniu potrafimy troszczyć się o chorych, słabszych i tych, którzy sami nie potrafią poprosić o pomoc, świadczy o naszym człowieczeństwie.

Są jednak ludzie, których cierpienie nie jest widoczne dla wszystkich. W takiej sytuacji nie zawsze można liczyć na empatię. Czasem nawet na to, że ktoś takiemu człowiekowi uwierzy. Zwłaszcza, gdy chory uśmiecha się i na pozór żyje "normalnie", i nie izoluje się. Chorzy zostają posądzani o lenistwo, brak pomysłu na życie, symulację. Czasem ludzie z najbliższego otoczenia, motywując to chęcią udzielenia wsparcia, zaczynają udzielać "złotych rad":

* Weź się w garść

* Nie przesadzaj

* Wyjdź do ludzi

* Zmien partnera

* Zajmij się wreszcie czymś, a nie siedzisz i narzekasz

* Inni mają gorzej, twoja choroba to żadna choroba

* Przestań myśleć tylko o sobie, zrób coś dla kogoś

* Zajdź w ciążę, to będziesz miała czym się zająć/ samo przejdzie

* Jak sobie kogoś znajdziesz to ci przejdzie.

Wszystkie z powyższych twierdzeń są bez sensu. Pomiędzy żadnym z nich a patologicznym, nieuzasadnionym bólem lub depresją, nie ma związku przyczynowo- skutkowego. Choroby dotykają zarówno ludzi bardzo towarzyskich, otwartych, jak i samotników. Ludzi żyjących w długotrwałych, szczęśliwych związkach, jak i singli. Traktowanie drugiego człowieka jak lek na chorobę (ciąża, partner) jest absurdalne i egoistyczne. "Złote rady" typu "weź się w garść, nie przesadzaj", są raniące. Umniejszają cierpienie chorego, który w oczach innych przestaje się czuć wiarygodny. Wzbudzają w chorym poczucie winy i niezrozumienia, złości na siebie samego.

Mimo, że świadomość społeczeństwa wzrasta, wciąż niewiele osób ma odwagę przyznać się do tego, że choruje na depresję. Zwłaszcza, gdy towarzyszą jej stany lękowe. Powodem jest nie tylko brak zrozumienia. Chorującym na depresję wciąż przypina się etykietę "wariata". Osoby, której nie można zaufać, niedojrzałej, "nienormalnej". Chory może mieć wysokie kompetencje zawodowe, jednak ze względu na depresję jego efektywność drastycznie spada, przez co staje się "gorszym" kandydatem do pracy. To samo dotyczy stanów związanych z przewlekłym, patologicznym bólem: migreny, wulwodyni oraz innych bólów o nieznanej etiologii. Czasem kobiety bardzo cierpią z powodu miesiączki, a lekarze nie potrafią wskazać przyczyny bólu.

W depresji, lub gdy człowiek przez długi czas nie potrafi znaleźć przyczyny dolegliwości, mogą pojawić się napady lęku. Trudno mi opisać, czym jest ten stan. Poczuciem, że rozpadam się wewnętrznie. Mam świadomość, że gonitwa myśli, które kłębią się w głowie i nie nadążam za nimi, to stek bzdur. Jednak ta piramida bzdur w momencie ataku staje się potwornie niebezpieczna; Chory może czuć, że nie jest w stanie nad tym zapanować. Przy tym pojawia się rozpacz, poczucie bezsilności, patologiczny, nieuzasadniony lęk, poczucie winy. Także dolegliwości fizyczne, takie jak sztywnienie i bóle mięśni, biegunka, duszności, przyspieszone bicie serca... Poczucie, że "chcę chodzić, a coś mi każe siedzieć; chcę siedzieć, a coś mi każe chodzić". Napad lęku może trwać bardzo krótko i ustąpić samoistnie. Może jednak trwać wiele godzin i być traumatycznym doświadczeniem, generującym... lęk przed lękiem.

Często otoczenie nie wie, jak wspierać chorego. Niezrozumienie i wzajemny żal może urosnąć do takiego stopnia, że spowoduje rozstanie lub rozpad rodziny.

Jak w takim razie wspierać chorego, by wzmacniać jego siłę i samemu nie "zwariować"?

1. Nie dyskutuj.

Gdy człowiek w rozpaczy wylewa z siebie potok żalu i beznadziei ("nic dobrego już mnie nie spotka, jestem bezwartościowa, nie ma sensu inwestować w siebie bo i tak nic nie osiągnę"), wdawanie się w dyskusję nie ma żadnego sensu. Rozpacz nie musi być logiczna, także lęk, w odróżnieniu od uzasadnionego strachu przed czymś, nie jet logiczny. Tak więc operowanie logicznymi argumentami w niczym nie pomoże. Gdy ktoś ze łzami krzyczy, że będzie tylko gorzej, WCALE NIE OCZEKUJE, ŻEBYŚ POWIEDZIAŁ/A MU, ŻE BĘDZIE LEPIEJ. Słowa w rodzaju "nie potrafię ci powiedzieć czy będzie lepiej czy gorzej, bo tego nie wiem", tylko potęgują złe emocje u chorego. ON/A NIE POTRZEBUJE DYSKUSJI, LOGIKI, ARGUMENTÓW. W TAKIM STANIE DO NICZEGO MĄDREGO JEJ/ JEGO NIE PRZEKONASZ. Wszystkim, czego on/ a potrzebuje w takiej chwili, jest...

TWOJA ZAANGAŻOWANA OBECNOŚĆ.

Zapewnienie, że JAKIEKOLWIEK PROBLEMY CIEBIE/ NAS SPOTKAJĄ, JESTEM TUTAJ DLA CIEBIE. JESTES DLA MNIE WAŻNY/A TAK SAMO CHORY/A, JAK I ZDROWY/A. Chociaż nie rozumiem twojego problemu, JESTEM TUTAJ BO CHCĘ BYĆ PRZY TOBIE GDY CIERPISZ. I NIC NIE MUSZĘ. TWOJA CHOROBA NIE ŚWIADCZY O TWOJEJ MNIEJSZEJ WARTOŚCI.

2. Odwrócenie uwagi od problemu.

Zaproponowanie zrobienia czegoś razem, jeśli chory jest w stanie coś robić i akurat nie zwija się z bólu; Pomyśl, w czym ta osoba potrafi Tobie pomóc. W jaki sposób może w takiej chwili wykorzystać swoje talenty? W jaki sposób możesz okazać jej/ jemu, że jego/ jej obecność jest ważna, niezależnie od samopoczucia?

3. Zapewnienie odpowiednich warunków przetrwania bólu.

Czasem chory potrzebuje tylko ciszy, lub zgaszenia światła, albo tego, by bez skrępowania położyć się na podłodze, gdy akurat jest u kogoś w domu. Nie zawsze warunki są idealne. Chodzi o to, by człowiekowi, który cierpi, nie podwajać poczucia wstydu i dyskomfortu.

4. Pamiętaj o swojej autonomii.

Jako osoba wspierająca też masz prawo do swojego czasu. Do przeżywania swoich problemów i szukania ludzi towarzyszących w przeżywaniu twoich trudnych emocji. Dbaj więc, na tyle ile możesz, o własne zdrowie psychiczne i fizyczne. Relacja z chorym będzie dawała ci radość, gdy współpraca bedzie po obu stronach. To chory jest osobą, której w pierwszej kolejności powinno zależać na wyzdrwieniu. Egoizm i skupienie na sobie nie wyleczyły jeszcze dotąd żadnej choroby. Jeśli po stronie chorego będzie tylko rezygnacja, lub agresja wymierzona w najbliższych, nie wytrzymasz presji.

5. Jesli mimo wszystko nie uda się...

...i podejmiesz decyzję o rozstaniu, bo sytuacja cię przerasta...

Powiedz choremu: TO NIE TWOJA WINA. NIE JESTEM GOTOWY/A, NIE MAM TYLE DOJRZAŁOŚCI, BY UNIEŚĆ TWÓJ PROBLEM. Jeśli to nie zostanie wyjaśnione, bliska ci osoba, która i tak już cierpi z powodu choroby, będzie cierpiała podwójnie. Może się poczuć nie wart/ a miłości, gorszy/a z powodu swoich dolegliwości, co poskutkuje głębokim poczuciem odrzucenia.

To, co napisałam, nie jest żadną "prawdą objawioną". Te przemyślenia powstały z doświadczenia rozmów z chorymi oraz własnej historii. Moje słowa są pewną propozycją, którą warto przemyśleć. Możesz się z nimi nie zgadzać, jednak zachęcam cię do podzielenia się własnym sposobem na zwycięstwo w tak trudnej sytuacji.

Baśń "Nowe szaty króla" w dzieciństwie śmieszyła mnie do łez, zwłaszcza gdy zbliżało się zakończenie..

Próżny, mający słabość do drogich strojów król, zamówił drogą szatę u tkaczy- oszustów. Ubiór miał być wykonany z niezwykłej tkaniny. Niewidocznej dla oczu głupców i osób niezdolnych do sprawowania swojego urzędu. W rzeczywistości sprytni tkacze nie robili nic. Dworscy posłańcy, nie chcąc się narazić królowi ani ośmieszyć, przyjmują opowieści tkaczy, gdy tamci pokazują im efekty swojej pracy. Ostatecznie król prezentuje się równie próżnym poddanym w "nowej garderobie"...Ludzie, mimo że widzą nagość króla, prześcigają się w zachwytach...Nie mają odwagi przyznać, że w rzeczywistości władca nic na sobie nie ma. Jedynie małe dziecko w tłumie krzyknęło "Król jest nagi"!!! Jednak poddani dalej boją się głośno powiedzieć prawdę. 

Dzisiaj ta historia już mniej mnie śmieszy. Kilka razy moje życie poszybowało w tę bajkową rzeczywistość. Już współczesną. Czym zapłacili poddanym współcześni tkacze rzekomych niewidzialnych szat? Kilogramem świętego spokoju, okraszonego przekonaniem: "Nie baw się w idealistę, i tak świata nie zbawisz." Może jeszcze tym, że lepiej się nie wychylać, bo kilogram świętego spokoju rozbije się w drobny mak.

Rok 2012. Slot Art Festiwal, impreza bez przemocy, alkoholu i narkotyków. Mogę zostawić plecak wraz z portfelem w namiocie. Mam pewność, że nikt go nie ruszy. Nigdy wcześniej się nie zdarzyło. Pewnego dnia, gdy stałam w kolejce pod prysznic, kobieta uderzyła w twarz swoją nastoletnią córkę. W tłumie, przy wszystkich. Obok stały osoby pełniące dyżur porządkowy. Ale nikt nie zareagował. Król jest nagi? Broń Boże... Zszokowało mnie to udawanie, że absolutnie nic się nie dzieje. Wiedziałam jednak, że moja indywidualna reakcja w niczym nie pomoże, a nawet zaszkodzi. Poszłam więc do dowódcy ochrony. Zapytał, czy naprawdę chcę wezwać policję? O co to halo, przecież ludzie nie jeden raz dostają w tyłek i żyją...Policja przyjedzie, a ja dostanę mandat za wezwanie w tak błahej sprawie.. W końcu dupa nie szklanka, twarz też... Poprosiłam więc o puszczenie komunikatu z głównej sceny. O publiczną informację, że taka sytuacja miała miejsce, i jest to niedopuszczalne. Żeby reagować, gdy ktoś coś takiego widzi. I gdy wydarzy się po raz drugi, nie pozostanie bez echa. Tyle wówczas mogłam zrobić.

Nie przypominam sobie, aby jakikolwiek komunikat został ogłoszony...Po powrocie do domu skontaktowałam się z Niebieską Linią. Czy naprawdę jest tak, że policja może ukarać za takie zgłoszenie? Absolutnie nie!!!

Rok 2018.  Kilka dni po Bożym Narodzeniu. Jestem na Mszy Świętej u Paulinów. Okres Bożego Narodzenia to szczególny czas. Ludzie odwiedzają swoich krewnych, żegnają wieloletnie spory. Bywa, że po długich latach rozwodu z Kościołem  przychodzą pojednać się z Bogiem...Przynajmniej u niektórych taka myśl kiełkuje. Czy się to wydarzy, to już zależy od wielu czynników. Dlaczego ludzie odwracają się od Kościoła, czasem w bardzo spektakularny sposób? Jednym z powodów może być przedstawianie Boga jako wrednej i groźnej 'bozi', która ciska gromy za każde niewypełnienie Prawa. Nieszczęśliwe porównania Boga do naszych ziemskich rodziców, którzy, nawet gdy się starają, nigdy nie będą idealni jak sam Bóg. Spojrzenie na kobietę jak na "ozdobę", a nie pełnoprawnego partnera. Z tym się wiąże ciche przyzwolenie na przemoc wobec kobiet i dzieci. Wiele osób duchownych i świeckich, a a także z innych denominacji, protestuje przeciwko takiemu stanowi rzeczy. Dziękuję Bogu za ich zdrowy rozsądek. Dziękuję im samym za to, że nie boją się krzyknąć: "Król jest nagi"! Nawet, gdy wszyscy inni pukają się w głowę.

Kazanie z okazji dnia Świętej Rodziny było powiedziane w mniej więcej takim tonie: Klapsy są zakazane prawnie, nad czym ksiądz bardzo ubolewa, gdyż to uznana, metoda wychowawcza. Nie dowiedziałam się przez kogo uznana... Można uderzyć z miłości. Tak, dokładnie takie sformułowanie padło. Klapsy to nie przemoc, 'prawdziwe bicie' tak. Wszystko okraszone teologicznymi argumentami.  Wtedy przez moją głowę przemknęło wiele pytań:

Gdzie zaczyna się granica między 'tylko' klapsem a 'prawdziwym' biciem? Czy pani, która na Slocie uderzyła córkę w twarz przy kilkudziesięciu innych osobach, dokonała 'tylko klapsa', czy 'prawdziwego bicia'- bo przecież siła uderzenia w twarz nie jest powalająca, krew się nie polała...? Czy 'tylko klaps' nie jest następstwem: W pierwszej chwili utraty kontroli nad emocjami, w kolejnej krzyków, szarpaniny i nierzadko wyzwisk? A czasem jedynie manifestacją siły kogoś większego i fizycznie silniejszego nad słabszym i mniejszym. Czego "uczy" jakiekolwiek bicie, wyzwiska, szarpanie? Że silniejszy fizycznie wygrywa. Że silniejszy może naruszać granice słabszego. Ma do tego prawo, ponieważ jest silniejszy fizycznie. Może naruszać granice innych w związku z tym prawem. Skarżenie się słabszego i jego argumenty można podważyć. Dlaczego? Bo jest słabszy i zależny od silniejszego, więc niech siedzi cicho. Myślałam, że starszy ksiądz, wykształcony, oczytany, wie o tym. A jednak się pomyliłam.

Chciałam zapytać księdza, po co to było? I czy w ogóle pomyślał, jak się czują w takiej sytuacji ludzie, którzy to słyszą...Co jeśli ktoś z obecnych wiernych doświadczał 'tylko klapsów' jako dziecko- z jakiejkolwiek okazji. W towarzystwie i sam na sam. Z powodu "nieodpowiedniego" ubioru, albo dlatego, że nie tak jak należy trzyma sztućce przy jedzeniu. I jeszcze ci, którzy doświadczyli 'prawdziwego bicia' dowiedzieli się, że przyczyną ich traumy było...To że ich rodzice nie stosowali klapsów. Bo gdyby je stosowali, nie musieliby używać 'prawdziwego bicia'.  Co czują bite żony i mężowie, którzy słyszą "można uderzyć z miłości"? Jednak ksiądz bardzo szybko poszedł i nie było możliwości podjęcia rozmowy.

Gdyby nie to, że miałam pilne spotkanie, poszłabym na policję. Publiczne namawianie do czynów niezgodnych z prawem jest karalne. Postanowiłam jednak napisać do księdza list, oczywiście nie anonimowy. Po kilku miesiącach dostałam odpowiedź...Za pośrednictwem osoby trzeciej. Spodziewałam się, że różowo nie będzie. Ale nie spodziewałam się tak lekceważącego tonu odpowiedzi. Przytoczę cytat: "Zdaje sobie sprawę jak wąski horyzont myślenia zawładnął Pani umysłem, równy intrygującym ulicznych manifom kobiet z obecnością krzykliwych akademickich nauczycieli! " No więc zostałam postawiona w jednym rzędzie z kobietami krzyczącymi na manifach... Zupełnie nie rozumiem tej logiki wypowiedzi. Ja nie podejmowałam rozmowy drogą uznaną przez niektórych współcześnie za jedyną słuszną, czyli: Księdza ton jest równy krzykliwym hierarchom, którzy za wszelką cenę chcą zagłuszyć skandal pedofilli i zamaskować słodkimi perfumami smród, jaki po nim pozostał. A mogłabym...

Nie jestem wrogiem Księdza. Nie było moją intencją atakowanie kogokolwiek. Chciałam jedynie zaznaczyć, że jako osoba która z przemocą miała do czynienia wielokrotnie, poczułam się dotknięta. Nie tylko ja. Chciałam zapytać, czy powiedziałby to samo, gdyby wiedział, że słuchają tego ofiary przemocy domowej? Odpowiedź otrzymałam: 

"Na liczne Pani uwagi nie zamierzam odpowiadać, ani zaprzeczać - jakobym nie znał się na wychowaniu, choć trójkę młodszego rodzeństwa i liczne lata dydaktyki z młodzieżą były piękną szkołą wzajemnej konfrontacji. Wypraszam sobie natomiast przypisywanie mi rzekomych szkód, które wyrządziłem takim jak Pani z Mężem przez trwanie przy nauce ewangelicznej i głęboko utrwalonej Tradycji Kościoła. Lat 56 temu przyjąłem za dewizę życia słowa psalmisty Dawida: Boże nie odejmuj od ust moich słowa prawdy (ps 119, 43). Mam nadzieję, że odesłanie mnie z Pani pozwu - przed ludzkie trybunały - to byłby honorowy zaszczyt - niczym odgrzebywanie żołnierzy wyklętych z kurhanów nienawiści." 

Rzekomych Szkód, które wyrządziłem takim jak pani... Nie przeszło przez usta wyrażenie 'ludziom zranionym przez sprawców przemocy domowej'...

Nie planowałam też żadnego odsyłania przed ludzkie trybunały, ani odgrzebywanie żadnych kurhanów nienawiści... A jeśli się nie zrozumieliśmy (choć nie wiem czego tu nie rozumieć, gdy padają takie słowa...), wyjaśnienia sobie pewnych rzeczy drogą prostej, życzliwej konwersacji.

Chyba księdza wyobraźnia poniosła z tymi kurhanami i trybunałami... Ale jeśli te 'ludzkie trybunały' to dla księdza taka nobilitacja, to sprawę upubliczniam. Proszę jednak o wyważone komentarze... Moim celem nie jest obrażanie kogokolwiek, a zwrócenie uwagi na bardzo ważny problem:

PRZYZWALANIE NA JAKĄKOLWIEK PRZEMOC PRZEZ OSOBY WYKONUJĄCE ZAWODY ZAUFANIA PUBLICZNEGO. WYPOWIADAJĄCE SIĘ Z POZYCJI AUTORYTETÓW. W KOŚCIELE I POZA NIM. UDAWANIE, ŻE PROBLEMU NIE MA. BRAK JAKIEJKOLWIEK REAKCJI.

Moją intencją było wzbudzenie dialogu. Jednak ksiądz z 'takimi jak my' nie zamierza nawet dyskutować.

Długo miałam wątpliwości, czy tę sprawę w ogóle upubliczniać. Nie mam nagrań. Nie chodzę na mszę po to żeby nagrywać to co mówią księża i później komentować.  

 Padło jeszcze uzasadnienie teologiczne: 

"Śpiewamy z radością rzewną polską pieśń Serdeczna Matko, zakazaną przez niemieckich nazistów, gdzie w 5 zwrotce jest zapis: Bo kiedy Ojciec rozgniewany siecze, szczęśliwy kto się do Matki uciecze. Ma ona swoją wymowę, choć ją komentowałem wyłącznie w odniesieniu do roli duchowej Najśw. Maryi Panny."  Czasem zastanawiam się, ile herezji jeszcze pozostało w naszych kościołach. czy nie objawia się ona w przedstawieniu Boga jako 'ojca który siecze', a Matka Boża musi tych biednych ludzi ratować przed rozgniewanym Ojcem...

Dlaczego tak uparcie stawiamy znak równości pomiędzy tym, co jest tradycją i zabytkiem kultury- ale już zabytkiem- a objawioną prawdą?

Argumenty ofiar przemocy domowej, a także tych, którzy pracują z osobami dotkniętymi przemocą, zawsze łatwo podważyć. Zawsze można powiedzieć, że ofiara przemocy 'mówi w emocjach', 'wyrywa wypowiedź z kontekstu', 'przesadza'. Że nie docenia Tego, który tak bardzo się poświęca dla rodziny...(no przecież ma prawo się zdenerwować!) I jeszcze- nieśmiertelny argument o bezstresowym wychowaniu... Przytaczany zwykle przez tych, którzy nie przeczytali w tym temacie ani jednej książki.

Jednak są tacy, którzy nie boją się przyznać, że "Król jest nagi"! Nawet, gdy oblepi się figowymi listkami, one w końcu spadną. 

Ponieważ przez bardzo długi czas nie otrzymałam odpowiedzi, zwróciłam się do delegata zakonnego, związanego z inicjatywą Zranieni w Kościele. Ów ksiądz z życzliwością odpowiedział na moją prośbę o reakcję, także przeprosił, jednak...  Zasugerował, że użyłam "określonych słów wyrwanych z kontekstu".

Czy mój list był w tonie osób krzyczących na manifach? Czy był rażący, uwłaczający? Czytelnicy sami osądzą. Treść mojego listu umieszczam na profilu @ Doprawdyblog. Na pewno tak tej sprawy nie zostawię.

 Z przyjemnością obserwowałam całą kampanię Ada, to wypada. W sieci pojawiło się wiele ciekawych tekstów, łamiących stereotypy dotyczące powszechnych wyobrażeń na temat tego, co dziewczynce wypada, a co nie. Pojawiła się też krytyka stereotypów dotyczących chłopców.

Fakt, że współcześni rodzice chcą wychowywać zarówno Adę, jak i Adka na pewnych siebie, asertywnych dorosłych, niesie powiew przyjemnej świeżości w świecie, w którym jeszcze do niedawna dzieci i ryby głosu nie miały. Dobrze, że tamten świat odpływa coraz dalej w niepamięć. Młode pokolenie rodziców widzi zagrożenia płynące z hodowania nieprzygotowanych do dorosłego życia, rozpieszczonych i roszczeniowych 'pępków świata'. Ale ma również świadomość, że dziecko, które do osiemnastego roku życia (a czasem i dłużej) było zmuszane do posłuszeństwa w nawet najmniejszej sprawie, nie stanie się nagle asertywnym i zaradnym dorosłym. Więcej jest też refleksji nad wartościami i antywartościami wyniesionymi z rodzinnego domu. Nie wszystko, co jako dzieci otrzymaliśmy od otoczenia, warto przekazywać przyszłym pokoleniom.

Stereotypy związane z tym, jak powinien zachować się chłopiec, a jak dziewczynka, coraz częściej zaczynają być traktowane jak naiwna bajka z przeszłości. Naiwna i szkodliwa. I to wszystko oznacza, że pokolenie młodych dorosłych wykonało bardzo ważna pracę. Refleksję nad tym, co dobrego, a co złego przyniosło nam wiele lat postrzegania damskich i męskich ról w bardzo jednoznaczny, "tradycyjny" sposób. Mówiąc o tradycyjnym, mam na myśli tę zewnętrzną warstwę pewnego postępowania o charakterze obrzędowym. "Robię coś, bo tak mnie nauczono, i nie zastanawiam się nad głębszym sensem swoich czynów".

Dzieciństwo to szczególny czas. Przed młodym człowiekiem, który otrzymał odpowiednie wsparcie najbliższych, otwiera się wiele możliwości. Mam na myśli nie tylko wsparcie finansowe. Bardziej to, jakimi ludźmi stajemy się w momencie osiągnięcia dorosłości. Jak potrafimy radzić sobie z emocjami. Jak traktujemy innych. Jak odnosimy się do słabszych. Jaką hierarchię wartości ustanowimy sobie, i czy w ogóle przyjmiemy jakiś system wartości. Dzieci są jak masa plastyczna. Bardzo dużo zależy od nas, dorosłych, co z niej zrobimy. Możemy ulepić piękne, wytrzymałe, wartościowe naczynie. Możemy też "obrazić" się na materiał, że jest taki trudny w formowaniu, i cisnąć nim o ziemię...Jak wiele jest naczyń roztrzaskanych, zanim z pomocą cierpliwości i miłości ktoś zdążył je uformować? Bardzo dużo... Świadczą o tym choćby tłumy na oddziałach psychiatrii dziecięcej. Nasz system zdrowia nie radzi sobie z falą depresji i samobójstw  wśród dzieci i młodzieży.

Przez wiele lat pracowałam z różnymi rodzinami. Niestety, nie wszędzie ludzie widzą potrzebę zastanowienia się nad tym, czy wychowanie według stereotypowych przekonań o damskich i męskich rolach wnosi coś dobrego. Dzieci jednak, w bardzo kreatywny i zabawny sposób potrafią sobie z tym poradzić. Dopóki ktoś w nich tej kreatywności i świeżości nie zabije. Nie przeleje na dziecko własnych lęków płynących z wyimaginowanych zagrożeń. Podczas tych kilku lat wydarzyło się kilka sytuacji, bardzo zabawnych, ale też dających do myślenia dorosłym.

Czteroletnia dziewczynka bardzo pragnęła mieć lalkę Monster High. Kilka lat temu wśród dzieci był "szał" na te lalki. Mama uważała, że lalka jest obrzydliwa, i nie chciała jej kupić. Wtedy też toczyły się dyskusje o tym, jakie "wartości" niosą różne dziwne lalki, tak bardzo niepodobne do "normalnych" dziewczynek. Przypuszczam, że to mogło być powodem niechęci ze strony rodziców. Mimo protestów mamy, lalka Monster High pojawiła się jako prezent od babci. Dziecko bardzo się ucieszyło,i...  Pewnie nikogo nie zaskoczę...Ale nie stało się z dnia na dzień tym, co owe lalki reprezentują w świadomości niektórych rodziców. (Czymś, co tak bardzo kłóci się z dziewczęcą słodyczą, delikatnością...) Lalka dołączyła do drużyny piłkarskiej brata, która składała się z wielu innych zabawek- od słodkich maskotek po potwory zbudowane z klocków lego. Protesty mamy się zakończyły. Laleczka na długi czas została szczęśliwą zawodniczką w rodzinnej drużynie piłkarskiej.

Bliźniaczki w wielu 2,5 roku kochały samochody, potwory i konstrukcje z klocków. Rodzina zasypywała je prezentami typowo "dziewczęcymi". Jednak takie rzeczy miały dla dziewczynek wartość o tyle, o ile udało się z nich ułożyć wieżę albo super szybki środek transportu... Tak więc różowe garnuszki stawały się wysoką wieżą, którą rozwalał jakiś potwór. Lalki, połączone rączkami lub nóżkami, zamieniały się w mini pociąg, lub tor dla innego pojazdu. Żadne tulenie do snu, zmiana pieluszek lalkom nie wchodziła w grę. Można było zmienić pieluchę...Ale małemu autobusikowi, gdy się zsikał benzyną. Podczas naszych wyjść po zakupy w pobliskim warzywniaku, dziewczynki chciały przytulać i śpiewać do snu...warzywom. Sprzedawczyni w sklepie zwróciła nam uwagę, że warzyw nie można dotykać... Jednak, gdy po sklepie rozlegało się 'Aaaa, śpij piękna papjiko", śpiewane przez dwa słodkie głosiki, sprzedawczyni myślała już tylko o tym, jak nie popłakać się ze śmiechu.

Nie miałam też pojęcia o tym, że Angry Birds obchodzą urodziny, dostają prezenty. Że Król Świnia i jego poddani, oprócz jedzenia jajek mają też inne zwyczaje... Tego nie było w scenariuszu kreskówki. A jednak cały nieopowiedziany świat, został wykreowany przez 3,5 letniego chłopca.

Dzieci są znacznie bardziej kreatywne, niż myślimy. Rozumieją więcej, niż nam się wydaje. Ich wyobraźnia, kreatywność, przełoży się w przyszłości na to, w jaki sposób będą sobie radzić w trudnych sytuacjach. Mądry rodzic i wychowawca jasno określa granice. Ale przy tym nie ogranicza. Widzi wartościowego człowieka w obu płciach, oraz korzyści płynące z ich równoprawnej współpracy. Widzi też, jak bardzo stereotypy ranią i powodują konflikty już od najmłodszych lat.